Historia Jugosławii

Państwo utworzone w 1918 r. ze zjednoczenia niepodległej Serbii i Czarnogóry z prowincjami Austro-Węgier: Chorwacją, Słowenią, Bośnią i Hercegowiną. W czasie I wojny światowej nasiliły się tendencje do utworzenia wspólnego państwa Słowian pd. W 1915 r. emigracyjni działacze serbscy, chorwaccy i słoweńscy powołali w Londynie Komitet Jugosłowiański. Od 1917 działał w parlamencie wiedeńskim Jugosłowiański Klub Poselski domagający się utworzenia (jeszcze pod berłem Habsburgów) państwa jugosłowiańskiego. Pod koniec wojny (październik 1918) powstała w Zagrzebiu Rada Narodowa Słoweńców, Chorwatów i Serbów, której zadaniem było reprezentowanie Słowian pd. z Austro-Węgier. 

W listopadzie 1918 r. deklaracje o zjednoczeniu z Serbią złożyły Wojwodina i Czarnogóra, a zagrzebska Rada Narodowa uchwaliła zjednoczenie ziem Słowian pd. w jedno państwo. 1 grudnia 1918 proklamowano zjednoczone Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS) pod berłem regenta Serbii, koronowanego 1921, Aleksandra I Karadziordziewicia. W 1921 parlament (Skupština) nowego państwa uchwalił demokratyczną konstytucję. Życie polityczne w Królestwie SHS od początku zdominował konflikt między dążącymi do dominacji Serbami a Chorwatami i Macedończykami. W 1928 r. czarnogórski poseł zastrzelił w Skupštinie 3 przywódców Chorwackiej Partii Chłopskiej. W zaistniałej po zamachu sytuacji, groźnej dla istnienia państwa, Aleksander I zawiesił 1929 konstytucję i zdecydował się na rządy osobiste. Zmieniono wówczas nazwę kraju na Królestwo Jugosławii i dokonano podziału kraju na banowiny, znosząc historycznie ukształtowanie krainy, z których powstało Królestwo SHS. W 1931 król nadał nową konstytucję, która rozszerzała prerogatywy monarchy i ograniczała swobody demokratyczne. W 1934 r. Aleksander I zginął w zamachu zorganizowanym przez terrorystów chorwackich i macedońskich. W imieniu następcy tronu Piotra władzę objęła rada regencyjna. W 1939 r. rząd zawarł ugodę z Chorwatami, wyrażając zgodę na utworzenie autonomicznej Banowiny Chorwackiej. Po zabójstwie Aleksandra I w Jugosławii - mimo sojuszu z Francją (1927) - stopniowo wzrastały wpływy niemieckie. 

25 marca 1941 Jugosławia została zmuszona do podpisania paktu berlińskiego. Pod presją społeczeństwa opozycja dokonała 27 marca zamachu stanu. Nowy rząd gen. D. Simovicia podpisał 5 kwietnia 1941 z ZSRR układ o przyjaźni i nieagresji. Nazajutrz, 6 kwietnia, Niemcy (przy współdziałaniu Włoch, Bułgarii i Węgier) napadły na Jugosławię. 17 kwietnia 1941 armia jugosłowiańska skapitulowała, a król Piotr II wraz z rządem udał się na emigrację. Część terytorium Jugosławii okupanci włączyli do swoich państw, na pozostałej części powstały: półsuwerenne Niezależne Państwo Chorwackie (objęło także Bośnię i Hercegowinę) i Królestwo Czarnogóry (pod protektoratem włoskim), a w okrojonej Serbii Niemcy powołali marionetkowy rząd gen. M. Nedicia. Walkę przeciwko okupantom podjęli czetnicy D. Mihailovicia, wierni królowi i rządowi na emigracji, oraz komunistyczna partyzantka J. Broza Tity. Wojna wyzwoleńcza w Jugosławii stała się wkrótce wojną domową, gdyż po stronie okupantów walczyli chorwaccy ustasze i oddziały Nedicia, a czetnicy i komuniści zwalczali się wzajemnie. 

W 1942 r. z inicjatywy komunistów powstała Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugosławii (AVNOJ), przypisująca sobie funkcje najwyższego organu ustawodawczego i wykonawczego. W 1943 r. AVNOJ powołała Narodowy Komitet Wyzwolenia Jugosławii (NKOJ), któremu powierzyła uprawnienia rządu tymczasowego. Od września 1944 r. pomocy partyzantom Tity udzielała Armia Czerwona, której oddziały wkroczyły do Serbii. W marcu 1945 r.,  stosownie do postanowień konferencji jałtańskiej, powstał rząd koalicyjny, złożony z przedstawicieli NKOJ i przybyłych z emigracji polityków jugosłowiańskich. 15 maja 1945 zakończyły się w Słowenii walki z armią niemiecką. Z inicjatywy komunistów, do których już należała faktyczna władza, w sierpniu 1945 r. powstał Front Ludowy, masowa organizacja, która miała służyć manifestowaniu poparcia dla polityki partii. W tym miesiącu AVNOJ przekształciła się w Tymczasową Skupštinę, która podjęła działalność ustawodawczą (m.in. wybory do konstytuanty, reforma rolna). 

W listopadzie 1945 r. odbyły się wybory do Skupštiny Ustawodawczej, w których głosowano tylko na listę Frontu Ludowego. Wybrana w ten sposób Skupština Ustawodawcza proklamowała powstanie Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii, złożonej z 6 republik: Serbii (z autonomicznym rejonem Wojwodiną i okręgiem Kosowa i Metochii), Chorwacji, Macedonii, Bośni i Hercegowiny, Słowenii i Czarnogóry. W styczniu 1946 r. Skupština uchwaliła konstytucję, która sankcjonowała likwidację monarchii oraz prowadzoną już wcześniej nacjonalizację przemysłu. W 1948 r. KPJ popadła w konflikt z KPZR. Po wykluczeniu KPJ z Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych Tito umocnił osobiste rządy w państwie i uzyskał pomoc Zachodu dla Jugosławii. W 1950 r. wprowadzono w Jugosławii system samorządnościowy. W strukturach administracyjnej i gospodarczej działały odtąd organy samorządowe, które przy pozorach samodzielności akceptowały decyzje ZKJ. Mimo unormowania stosunków z KPZR po śmierci Stalina Jugosławia pozostała poza blokiem sowieckim. W 1963 r. zmieniono nazwę państwa na Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii (SFRJ). 

Po śmierci Tity (1980) odżyły, tłumione jego autorytetem i dyktatorską formą władzy, antagonizmy narodowościowe, którym  towarzyszył narastający kryzys gospodarczy. Możliwość rozpadu federacji wywołała wzrost nacjonalizmu wśród Serbów. We wrześniu 1990 r. zlikwidowano autonomię Wojwodiny (z liczną mniejszością węgierską) i Kosowa (zamieszkanego w większości przez Albańczyków). W 1990 r. w republikach związkowych odbyły się demokratyczne wybory parlamentarne. Poza Serbią i Czarnogórą, gdzie zwyciężyły wywodząca się z ZKJ Socjalistyczna Partia Serbii i ZK Czarnogóry, wybory wygrały partie narodowe. 

W czerwcu 1991 r. niepodległość ogłosiły Słowenia i Chorwacja, co stało się przyczyną następnej wojny domowej w Jugosławii. Zaczęła ją w tym samym miesiącu zdominowana przez Serbów armia federalna atakiem na Słowenię; po krótkotrwałych walkach wojska jugosłowiańskie wycofały się, a wojna przeniosła się do Chorwacji, gdzie trwała do początku 1992 r. Po deklaracjach suwerenności Bośni i Hercegowiny (październik 1991) oraz Macedonii (listopad 1991) SFRJ rozpadła się ostatecznie. 

W kwietniu 1992 r. Serbia i Czarnogóra utworzyły Federalną Republikę Jugosławii. Za poparcie udzielane irredencie serbskiej w Bośni i Hercegowinie Rada Bezpieczeństwa ONZ nałożyła na nową Jugosławię sankcje ekonomiczne (maj 1992), które doprowadziły do załamania jej gospodarki. Po rezygnacji w 1994 r. z popierania Serbów bośniackich oraz porozumieniu w Dayton (USA) w listopadzie 1995 r. w sprawie pokoju w Bośni i Hercegowinie, następuje stopniowe znoszenie sankcji ONZ. 

W latach 1997-98 polityka ta została wstrzymana na skutek zbrojnej interwencji władz Jugosławii przeciwko Albańczykom w Kosowie. W roku 1997 parlament federalny wybrał dotychczasowego prez. Serbii S. Miloševicia na prezydenta Jugosławii, dzięki czemu zachował on autorytarną władzę w państwie. Odrzucenie przez Miloševicia (marzec 1999) wynegocjowanego w Paryżu pod auspicjami Grupy Kontaktowej (USA, Francja, Niemcy, W. Brytania i Rosja) porozumienia pokojowego dla Kosowa i prowadzona tam polityka czystek etnicznych wobec Albańczyków (ok. 800 tys. uchodźców, głównie do Albanii i Macedonii), doprowadziły do rozpoczęcia przez NATO nalotów na Jugosławię.

W czerwcu 1999 r. rząd Jugosławii zaakceptował międzynarodowe porozumienie w sprawie Kosowa. Po rozpoczęciu wycofywania z Kosowa wojsk jugosłowiańskich NATO zawiesiło naloty i rozmieściło tam międzynarodowe oddziały pokojowe KFOR (m.in. z udziałem kontyngentu rosyskiego). Umożliwiło to powrót uchodźców albańskich, zapoczątkowując jednocześnie ucieczkę kosowskich Serbów.

Historia Jugosławii | Serbia i Czarnogóra | Kosowo